Jak miasto nad rzeką Wartą stało się polskie

Rok 2015...

Z okazji 70 lecia administracji polskiej, w ramach kampanii wyborczej Gorzów Wielkopolski  odwiedził Prezydent RP Bronisław Komorowski. W gorzowskiej Filharmonii spotkał się z Pionierami, a na Placu Grunwaldzkim z mieszkańcami miasta. 

Oprawie uroczystości towarzyszył  wehikuł czasu, który stworzyli. rekonstruktorzy przebrani za pierwszych osiedleńców .

Najpierw był tu...

We wczesnym Średniowieczu istniał tu gród warowny. Obok niego powstała osada rzemieślniczo - handlowa. Położona nad rzeką Wartą i na skrzyżowaniu dróg handlowych, łączących dzisiejszą Wielkopolskę z Brandenburgią i Śląsk z Pomorzem posiadała bardzo dobre warunki rozwoju. W 1254 roku tereny te opanowani margrabiowie brandenburscy, którzy 2 lipca 1257 roku za sprawą Alberta de Luge założyli tu prężnie rozwijające się miasto. 

Okres świetności został zahamowany w wieku XVI , a wojna trzydziestoletnia przypieczętowała upadek miasta, które zostało w 1639 roku zdobyte przez Szwedów. Ponowny rozwój miasta nastąpił wraz z uruchomieniem linii kolejowej w 1857 roku. Gdy nadeszła II wojna światowa miasto wciąż było niemieckie...


Zajęcie miasta Landsberg an der Warthe...

30 stycznia 1945 roku do miasta wkraczają wojska sowieckie, zajmują je bez walki, palą , wypędzają Niemców.O d rana tego dnia, po zaśnieżonych ulicach miasta ciągną się kolumny uciekinierów. Już wczesnym rankiem bowiem ogłoszono ewakuację, która zakończyła się wieczorem wraz z odejściem ostatniego pociągu.

Uciekano saniami, pieszo lub wozami konnymi. Po godzinie 20.00 z dworca towarowego odjeżdżają dwa składy do Kostrzyna – ratunkowy i ewakuacyjny.  Dzień wcześniej jeszcze kursowały pociągi osobowe.

„30 stycznia rano zaczął się wielki popłoch” – opowiada  Stanisław Mochol. „Ranni żołnierze ze szpitali uciekali o kulach w kierunku na Wieprzyce. Polacy opuszczali obozy i szukali schronienia w mieście. Niemcy zrobili się bardzo uprzejmi, zapraszali do siebie, by z nimi zamieszkać i w razie czego bronić ich.”

Przed nadejściem wojsk rosyjskich , oddziały niemieckie przygotowywały się do obrony. Wycieli kilkanaście dorodnych lip na drodze do Różanek – do dziś można zauważyć ich brak – między rogatkami miasta a szklarnią. Z wyciętych drzew ustawiono barykadę. Bronił się tam oddział niemiecki zorganizowany z urlopowiczów, rekonwalescentów i resztek żołnierzy  landsberskiego 50 pułku piechoty oraz pluton z elitarnej jednostki Leibstandarte Adolf Hitler. Trzeba dodać, że w rejonie Wawrowa broniła się grupa Węgrów oraz dwie kompanie Volkssturmu, jak podają źródła słabo uzbrojonych. Oprócz nich w mieście był pluton saperów niemieckich, który to w dniu 30 stycznia wysadził oba mosty na rzece Warcie.

W rejonie dzisiejszego szpitala psychiatrycznego Niemcy mieli do obrony dwa czołgi.

Rozproszone po mieście oddziały niemieckie nie miały łączności, tym trudniej było organizować jego obronę. Walter Neumann wysłał swojego podporucznika do landsberskich koszar Stranza  ( dziś ul. Chopina) po wsparcie, ale ten nie zastał tam już żołnierzy.  Napływające wieści o tym, że wojska rosyjskie są coraz bliżej sprawiły, że na rozkaz ( do dziś nie wiadomo czyj) odpowiedzialny za obronę miasta generał major Gerhard Kegler udał się do Bogdańca , gdzie miał tworzyć kolejny punkt obrony. Pozostawił miasto bez obrony i za to został skazany przez sąd wojenny na karę śmierci. Wyroku nie wykonano , został zdegradowany do rangi szeregowca ( zrehabilitowany w 1954 roku). W drodze w okolicach Białcza i Witnicy napotkał  niemieckich żołnierzy, których chciał zawrócić do Landsberga, ale niestety było już za późno.

”Potężna detonacja zatrzęsła budynkami śródmieścia. Mostu nie było” – wspominał Wilhelm Schulz.
Pluton saperów niemieckich po wysadzeniu mostów  na Warcie, między godz. 16.00 a 18.00 ( co do godz. są różne wersje)  opuścił miasto ostatnim pociągiem wraz z kolejarzami.

Oddziały rosyjskie 5 Armii Uderzeniowej pod dowództwem Nikołaja E. Bierzanina dotarły do Różanek ok. godziny 3.30. Potem do Gralewa i Wawrowa, gdzie prawdopodobnie doszło do potyczek.

Można domniemywać , że czołgi rosyjskie napotykając na barykadę z pni drzew i obawiając się ostrzału skręciły na północ i przez wsie Wojcieszyce, Kłodawę, Mironice i Santocko okrążając miasto wkroczyły do Landsberga . Przejechały dzisiejszą ulicą Konst. 3-go Maja, Sikorskiego skręcając w Walczaka.

Rosjanie wchodząc do miasta bez wsparcia piechoty, zastali zaciemnione miasto. Aby oświetlić sobie drogę podpalili śródmieście. Zniszczenia miasta to efekt późniejszych podpaleń przez Rosjan, które trwały do połowy lutego 1945 roku.

„ Już w pierwszy dzień zajęcia miasta, wszędzie się paliło. Pierwszy spłonął chyba budynek General-Anzeigera ( gazeta landsberska) (…) W następnych dniach płonęło śródmieście.Przez okno w kuchni widziałam nasz Kościół Mariacki pośrodku płomieni” – wspomina Gertrauede Helle w piśmie „Heimatblatt”.

Jej dalsze wspomnienia dotyczą zachowania się zdobywców miasta.
Rosjanie plądrowali mieszkania. Ich łupem padała biżuteria, zegarki, wieczne pióra, pieniądze i aparaty fotograficzne.

Najbardziej przerażające wspomnienie Gertraude Helle opisuje w tych oto dwóch zdaniach „ (…)ja musiałam grać na pianinie, a oficer kierował na moje trzęsące się ręce pistolet. Pianino miało zagłuszyć krzyk mojej przyjaciółki z pokoju obok”.

Na ulicach leżały trupy zastrzelonych. Całe miasto było w gruzach i płomieniach.

Pośród nich górowała nienaruszona  katedra.

Zbiory biblioteczne oraz muzealne zostały wywiezione. Fabryki przestały pracować. Demontowano urządzenia i maszyny.

Specjalny oddział podpalał budynki, w których mieściły się organizacje nazistowskie oraz mieszkania dygnitarzy i esesmanów.

Po zajęciu miasta, do połowy lutego trwały rabunki, mordy, gwałty i podpalenia.

Pierwsi osiedleńcy...

19 lutego do pozostającego - od stycznia do marca 1945 roku - pod administracją sowiecką miasta przyjeżdżają kolejarze z Wągrowca i zabierają się do uruchomienia polskiego węzła kolejowego. Za nimi przybywają pierwsi osiedleńcy głównie z Kresów Wschodnich, ale także Polacy wracający z Niemiec. Pierwsza zorganizowana grupa osadników przybywa 27 marca 1945 roku. Kieruje nią Florian Kroenke. Ten dzień utożsamia się z narodzinami polskiej administracji w mieście nad Wartą. W mieście, które różnie było nazywane.

Od Kobylej Góry do Gorzowa Wielkopolskiego...

Gdy 19 lutego 1945 przyjechali do Landsberga pierwsi kolejarze otrzymali mapę, gdzie wyraźnie zaznaczona jest pierwsza umowna nazwa miasta - Kobyla Góra. Nazwa wymyślona przez kanonika Stanisława Kozierowskiego, oparta została na analogii. Pierwszy raz bowiem natrafiamy na tę nazwę w niedatowanym opisie granicy grodu sporządzonej przez wójta krzyżackiego Nowej Monarchii Baldwina Stahla ( początek XV wieku). Najprawdopodobniej  kanonik Kozierowski kierując się tymi  faktami i kojarząc, że w pobliżu znajdowały się łąki , wzgórza i jeziora z nazwą" kobyla" takie imię właśnie nadał miastu. Opodal dzisiejszego Borka i Ulimia  istniało jezioro Kobelsee ( 1654) oraz na polach w okolicy dzisiejszych Różanek znajdowała się łąka nosząca nazwę Kobyla Łąka ( 1850). Te oto fakty możemy odnaleźć w informacjach Edwarda Rymara. Na łamach tygodnika "Ziemia Gorzowska" ( 1992) Zbigniew Czarnuch pisze :" (...) na karteczce odnoszącej się do Landsbergu nad Wartą znajdujemy zapis" Kobyla Góra" " Należy dodać, że w oddalonej od Gorzowa Skwierzynie istniały aż dwa wzgórza o nazwie Kobyla Góra. Nazwy ich zachowały się do dnia dzisiejszego. Istnieje także inna hipoteza powstania nazwy Kobyla Góra. Wiąże się ona z kobyłkami granicznymi ustawianymi na rogatkach miasta.

Druga mapa kolejarska z tego samego czasu, poprawiona, zamiast Kobylej Góry naznacza Landsberg nad Wartą. Dopiero później Gorzów nad Wartą. Najstarsze pieczęcie urzędowe miasta z kwietnia 1945 roku mają w nazwie Landsberg ale pieczęć z maja tego samego roku już Gorzów. Idąc  tropem kolejarzy i ówczesnej DOKP nazwa Kobyla Góra została przez kolejarzy zdjęta z dworcowego peronu i zastąpiona nazwą Gorzów nad Wartą. Prawdopodobnie stało się to w dniu ich przyjazdu do ówczesnego Gorzowa lub dzień później. Ciekawostką jest to, że jeszcze do 31 maja 1945 roku urząd pocztowy nosił nazwę "Kobyla Góra". Niestety nie zachowały się z tego okresu żadne pieczęci, pieczątki czy faktury. Jednak, pomimo, że nie była to oficjalna miasta pojawia się ona w sprawozdaniu Komendanta Powiatowego MO skierowanego do Starostwa w kwietniu 1945. Była więc w obiegu.

Komisja Ustalania Nazw Miejscowości w dniu 2 marca 1946 ustaliła nazwę Gorzów Wielkopolski. Wielkopolski ponieważ należał do województwa poznańskiego.

Ustawa weszła w życie 7 maja 1946. Gorzów Wielkopolski ma także swoją flagę, która dumnie powiewa obok flagi państwowej.

Trzeba wspomnieć o referendum z 2000 roku w sprawie odrzucenia przymiotnika "Wielkopolski". Gorzowianie byli przeciw.