Santok, wieś zespolona z rzeką i "Strażnica Królestwa Polskiego"

Jak podają źródła, w wieku VIII istniała tu osada obronna stanowiąca ważny ośrodek gospodarczy i polityczny ziem położonych nad dolną Wartą. Otoczona palisadą strzegła przejścia przez rzekę, na drodze z Poznania do Szczecina. Santok kontrolował żeglugę na obydwu arteriach rzecznych i przeprawy. Stąd zdaniem historyków kierowały się wyprawy Piastów skierowane przeciwko Wieletom, Wichmanowi i Hodonowi.  Około wieku  X osada uległa spaleniu, zapewne w czasie walk prowadzonych przez Mieszka I z Pomorzanami, lecz już wkrótce na pogorzelisku wybudowano potężny gród z podgrodziem. Był to największy piastowski gród obronny na pograniczu ziem zachodnich, zamykający dojście z Pomorza do Wielkopolski. Kronikarz Gall Anonim nazwał XI-wieczny Santok "Regni custodia et clavis" czyli "klucz i strażnica królestwa polskiego". I nie ma w tym określeniu ani nuty fałszu. Warownia ta wszak , położona była na pograniczu pomorsko-wielkopolskim i polsko-brandenburskim.
Nie dziwi też fakt, że w ciągu wieków o Santok toczyły się zacięte walki. Gród był wielokrotnie niszczony, odbudowywany... Przechodził  "rąk do rąk". Nie sposób opisać szczegółowo jego dziejów, a więc skrótowo " W latach 1097-1099 stanowił on punkt wypadowy Bolesława III Krzywoustego w walkach toczonych o Pomorze. Za panowania Kazimierza Wielkiego ponownie wszedł w obręb ziem monarchii piastowskiej (1365-1370), by krótko potem po raz kolejny wrócić do Brandenburczyków. Jeszcze potem krótkimi okresami należał do władców polskich - w 1419-1420 i 1433-1437, ale w końcu znalazł się po drugiej stronie granicy. Do Polski powrócił 1945. Pomimo fizycznej jego utraty aż do ostatniego rozbioru istniała tytularna funkcja kasztelana santockiego” 

Z dawnej zabudowy zachowało się kilka domów z pierwszej połowy wieku XIX o konstrukcji ryglowej oraz szachulcowa dzwonnica z 1764 roku. Dzwonnica jest pozostałością po kościele, który rozebrano w związku z budową linii kolejowej na początku wieku XIX. Odnowiona w początkach 1990 roku, wpisana do rejestru zabytków, otrzymała nagrodę I stopnia Ministerstwa Kultury i Sztuki w konkursie na najlepszego użytkownika obiektu zabytkowego. Widoczna na jej szczycie chorągiewka wskazuje rok budowy.

Historię Santoka, a także wyniki badań archeologicznych można poznać w otwartym w 1978 roku Muzeum Grodu Santok.

 Na szczególną uwagę, wśród zabytków, zasługuje fragment konstrukcji wału grodu zaś całość ekspozycji uzupełnia makieta grodu oraz podgrodzia z przełomu XI i XII wieku.

Zebrane w muzeum eksponaty zostały znalezione podczas prac wykopaliskowych w okresie powojennym. Obejrzeć można tu nasiona drzew i roślin jak również narzędzia potrzebne do ich uprawy. W trakcie badań znaleziono kości zwierząt domowych i  zwierząt dzikich, wśród nich szczątki niedźwiedzia, który zapewne zamieszkiwał okolice Santoka.
Burzliwe dzieje Santoka dokumentują znalezione militaria, wśród których znajdują się groty strzał i bełtów, fragmenty miecza, ostrogi, a także relikty produkcji tkackiej, metalurgicznej i naczynia gliniane.

 
Nad wsią góruje kamienna wieża, widoczna także na fotografii pierwszej,  zbudowana po roku 1934, przez Niemców. Miała swoją formą nawiązywać do krzyżackiego zamku, który rzeczywiście stał tu w odległych czasach.
Obecnie jest własnością prywatną. Należy do gorzowskiego plastyka i poety, Jerzego Gąsiorka. Rozciąga się z niej wspaniały widok na Santok, pradolinę i okoliczne wzgórza.

 Santok nie jest wsią zapomnianą. W Muzeum odbywają się liczne wykłady i sympozja historyczne, raz w roku organizowany jest turniej rycerski, a niezwykle piękna i nieskażona okolica stanowi nie lada gratkę dla miłośników wędrówek pieszych i rowerowych, a także miłośników sportów wodnych i spływów kajakowych.
Istnieje także możliwość przeprawienia się promem lub łodzią na lewy brzeg Warty...

...na teren grodziska-rezerwatu archeologicznego, gdzie w latach 90-tych wznowiono badania wykopaliskowe. KLIK


(Fot. arch., Bogusław Sacharczuk, za pisemną zgodą na publikację)