"Gili romani Papuszakre szerestyr utchody"

Tytułem zaczerpniętym od Papuszy, a znaczącym "wiersze z głowy Papuszy zrodzone" pozwolę sobie rozpocząć wpis o największej romskiej poetce, związanej z Gorzowem przez blisko 30 lat, o osobowości niezwykle wrażliwej, chadzającej nieuczęszczanymi przez Romów ścieżkami, o kobiecie - żonie, kobiecie - przyjaciółce, ukochanej polskich poetów,wyklętej swego czasu przez Romów...i o premierze filmu o Niej.

 

Bronisława Wajs-Papusza (po polsku "lalka") urodziła się w taborze. Kiedy? Tego dokładnie nie wiadomo. Ona jako datę swoich urodzin podawała rok 1909.  W oficjalnych jednak metrykach widnieją dwie daty: 17 sierpnia 1908 roku lub 30 maja roku 1910.  Data 17 sierpnia 1908 widnieje na jej nagrobku. Jedno jest pewne tabor, w którym się urodziła i wychowała jeździł po Podolu, Wołyniu i okolicach Wilna.   (Portret, autorstwa Krystyny Gierlińskiej)

Od najmłodszych lat bardzo chciała nauczyć się czytać i pisać. Rodzice, ojciec alkoholik i poddana mu matka nie dbali o spełnienie jej marzenia. Współtowarzysze taborowej doli śmiali się z jej dążeń. Musiała więc radzić sobie sama. Z pomocą przyszła jej Żydówka, sklepikarka, która za zapłatę w postaci kur nauczyła ją czytać. Marzenie Papuszy, które za lat kilknnaście stało się klątwą,  spełniło się...czytała dużo gazet i książek.

Gdy miała lat 16 wydano ją za mąż, za dużo starszego od niej romskiego muzyka Dionizego Wajsa.Do zakończenia II wojny światowej wędrowała wraz z nim przez lasy i knieje...żyła pełną piersią, karmiła się słowem  i wolnością...W roku 1949 do taboru dołączył Jerzy Ficowski, początkujący poeta, późniejszy najwierniejszy przyjaciel poetki, zafascynowany kulturą cygańską. To on jako pierwszy dostrzegł literacką wartość pieśni Papuszy, które mu śpiewała w trakcie wspólnego wędrowania  i namówił ją do ich spisania. Co też uczyniła...Jej rękopisy jednak były niewyraźne, jakby pisane pośpiesznie, z błędami i brakiem sylab. Takie niedoróbki wysyłała Ficowskiemu, który musiał się bardzo natrudzić, aby je najpierw rozszyfrować, a następnie przetłumaczyć na język polski. Dzięki staraniom Juliana Tuwima, zafascynowanego "poetką z lasu"(tak nazywał ją Ficowski)  i jej wersami zostały one wydane i bez wątpienia wzbogaciły polską literaturę.

W 1950 roku, nakazem władz jej tabor musiał się osiedlić na stałe. Zamieszkała w Żaganiu, a po czterech latach trafiła do Gorzowa. Tu znalazła swoją przystań, w kamienicy przy ulicy Kosynierów Gdyńskich 20. Na domu widnieje odsłonięta w kwietniu 2002 roku pamiątkowa tablica.

Jako świadoma romska poetka debiutowała w 1951 roku, wierszem opublikowanym w "Nowej Kulturze". Nie był to dobry czas dla poetki. W tym czasie w środowisku Cyganów Polska Roma obowiązywał rygorystycznie przestrzegany zakaz udzielania jakiejkolwiek informacji obcym na temat tzw."tajemnic cygańskich", a zwłaszcza cygańskiego języka. Ona ten zakaz złamała, wszak uczyła swojego języka Polaka i  pozwalała na druk wierzeń cygańskich, słownika cygańsko - polskiego, a także niektórych cygańskich praw moralnych...Straszyzna oskarżyła ją o zdradę. Wyklęła. Wykluczyła ze społeczności cygańskiej. Były groźby, było bicie przez współbraci...Wrażliwa Papusza swoje odstępstwo od roli tradycyjnej romskiej kobiety przypłaciła chorobą psychiczną. Przestała tworzyć...Ale świat literatury o niej nie zapomniał. Jej wiersze, których głównym motywem był utracony świat wolności i wędrujących taborów tłumaczone były na język niemiecki, angielski, francuski, hiszpański, szwedzki, włoski...

Pod koniec życia, w 1981 roku, Papusza przeniosła się do siostry do Inowrocławia. Zmarła 8 lutego 1987 roku. Tutaj też znajduje się jej grób.  KLIK

O Papuszy pamięta i zarazem nie pamięta się w Gorzowie. Przykładem pamięci jest odsłonięty w listopadzie 2007 roku, w Parku Róż pomnik dłuta Zofii Bilińskiej. Miejsce nie jest przypadkowe. Po tym parku chętnie się przechadzała i spędzała w nim długie godziny.

O wielkiej romskiej poetce nie zapomnieli  filmowcy.  W 1974 roku powstał film dokumentalny "Papusza" w reż. Mai i Ryszarda Wójcików, w 1984 odbyła się premiera filmu Grzegorza Dubowskiego " Cygańskie pieśni Papuszy" z muzyką Edwarda Dębickiego, twórcy gorzowskiego cygańskiego zespołu "TERNO", Piotr Rubik tworzył muzykę do Jej wierszy...

W lipcu 2013 na ekrany kin wszedł film "Papusza". Opowieść  w konwencji czarno - białej zdobyła Wyróżnienie Specjalne Jury Konkursu na Festiwalu w Karlovych Warach. I choć jest to opowieść w 80% wymyślona, choć w niej nie pojawia się miasto Gorzów, to z uwagi na świetne artystyczne zdjęcia warto ten film obejrzeć.